ازجمله كتاب‏‌هایی كه در چند سال اخیر در حوزه مطالعات علوم دینی مورد توجه قرار گرفته است، كتاب‏‌های روش شناسی و روش تحقیق است. از آنجا كه امروزه با گستره علوم و پیدایش رشته‏‌های علمی، پژوهش و تحقیقات بسیار وسیعی در حوزه علوم، و بالخصوص علوم انسانی شاهد هستیم، ساماندهی امور پژوهش به عنوان اولویتی اجتناب ناپذیر در فرایند توسعه باید مورد توجه قرار بگیرد. و در این فرایند، بهره‏‌مندی  پژوهشگران از اصول و روش‏‌های پژوهش از پیش نیازهای اصلی و اساسی تحقیقات علمی است.

در ذیل در حد امكان خوانندگان عزیز را با چند نمونه از این كتاب ها آشنا می کنیم:

 

روش شناسی مطالعات دینی
نویسنده: احد فرامرز قراملكی
انتشارات: دانشگاه علوم اسلامی رضوی
سال چاپ:1380

بهره جستن حداكثری از روش ها، روی آوردها، و ابزارهای متنوع تحقیق، تمایزكاربرد به جا و نا به جای آنها و استفاده بهینه از روش ها، پژوهش‏‌های دین شناسی را بارور می‏‌سازد. فقدان این موارد در برنامه‏‌های آموزشی و پژوهشی، سبب طراحی و اجرای كارگاه‏‌های آموزشی در زمینه آموزش پژوهش شده است. كتاب «روش  شناسی مطالعات دینی»، ارائه شده مباحث كارگاه‏‌هایی با همین عنوان بوده است. طی استقبال بی نظیری كه از این كارگاه ها شده بود نویسنده را بر آن داشت تا مطالب ارائه شده در كارگاه را به صورت كتاب تنظیم كند. استقبال از این كتاب توسط محققان و پژوهشگران علوم انسانی سبب شد كه این كتاب در یك سال (1387) سه بار تجدید چاپ شود.

كتاب «روش شناسی مطالعات دینی» از هفده گفتار با عناوین چیستی پژوهش و اركان آن، گستره‏‌های دین پژوهی، بهره‌وری و مدیریت، اطلاعات شایسته، تحقیق مساله محور، تعریف، توصیف و تبین، روش شناسی استدلال، روی آورد درون دینی، روی آورد تحلیلی- منطقی، مطالعات تاریخی، مطالعات تطبیقی، مطالعات پدیدارشناختی دین، مطالعات تجربی دین، نمونه‏‌ای از مطالعه تجربی دین، مطالعات میان رشته‏‌ای و نمونه‏‌ای از مطالعات میان رشته‏‌ای در دوره اسلامی تشكیل شده است.

 
در گفتار اول نویسنده به ارائه تصویری روشن از چیستی تحقیق و اركان اصلی فرایند پژوهش به تمایز برنامه پژوهشی از برنامه‏‌های اطلاع‏‌رسانی، آموزشی و ترویجی و نیز تمایز آن از مطالعات پراكنده می‏‌پردازد.
ایشان در ابتدا تعریف پژوهش را از منظر دیگر نویسندگان آورده و درادامه به ارائه تعریف خود از پژوهش می‏‌نمایند. همانطور كه از عنوان كتاب، یعنی روش شناسی مطالعات دینی برمی‏‌آید، هدف نویسنده در روش تحقیق، بحث درباره روش‏‌های تحقیق در حوزه مطالعات دینی است. چیستی مطالعات دینی، گستره‏‌های عمده دین‏‌شناسی و تلقی سنتی و جدید از مطالعات دینی.

موضوع گفتار دوم است. هدف اصلی نویستده از این گفتار چنانچه خود بیان داشته آن است كه محقق این حوزه مطالعاتی بر حدود و ثغور گستره‏‌ای كه تحقیق به آن متعلق است، وقوف یابد.
گفتار سوم در صدد بیان شیوه‏‌های افزایش بهره‏‌وری برنامه پژوهشی، روش‏‌ها و مراحل ارزیابی آن وشرح وظایف مدیریت اجرایی و مدیریت علمی پروژه‏‌های تحقیقاتی است.
گفتار چهارم به بحث از شایستگی اطلاعاتی می‏‌پردازد كه مواد اولیه فرایند پژوهش را تشكیل می‏‌دهد. ایشان با بیان تفاوت داده با اطلاعات و بیان هشت ویژگی‏‌ اطلاعات شایسته (كافی وكامل، مرتبط، صادق، دقیق، نو و به‏‌روز، مستند، مفهوما واضح و مصداقا متمایز، و مستدل) و اینكه نیافتن مطلبی در طی فرایند تتبع، خود، یافته‏‌ای است كه در صورت برخورداری از شایستگی‏‌های یاد شده، می‏‌تواند ورود به فرآیند تحقیق داشته باشد، راه را برای مراحل بعدی روش تحقیق برای محققان و پژوهشگران هموار می‏‌كند.
موضوع گفتار پنجم بیان مساله محور بودن تحقیق و پژوهش است. ایشان با بیان تفاوت‏‌های تحقیق مساله محور و موضوع محور، ‏‌راهكارهایی را برای طراحی تحقیق مساله محور بیان می‏‌كند. كارآیی و اثر بخش بودن تحقیق مساله محور، ویژگی‏‌های مساله، تبدیل مشكل به مساله از جمله ریز موضوعاتی است كه در این گفتار به چشم می‏‌خورد.
چناچه كه در فصل ششم خوانده می‏‌شود اصل تعریف تقدم بر توصیف و تبیین دارد. از این رو بحث از تعریف و پرداختن به آن در حل نزاع‏‌های لفظی سودمند است. عدم جستجوی تعریف برای مفاهیم تعریف ناپذیر، اجتناب از تعاریف دوری، اجتناب از تعریف با مفاهیم مبهم و اخفی، عدم اخذ غیر محصل در تعریف مفاهیم محصل، اجتناب از اخذ مفاهیم نسبی در تعریف امور نفسی، دوری از مغالطه كنه و وجه، عدم كاربرد استدلال در تعریف امور از جمله قواعد راهبردی در مقام تعریف است كه نویسنده به آن اشاره داشته است.
اما تفاوت تعریف و توصیف و بیان انواع توصیف و پرداختن قواعد راهبردی به تبیین، اقسام تبیین، تنوع پذیری تببین از جمله موضوعات پرداخته شده در گفتار هفتم است.

yle="color: #000000;">مساله توجیه و روش شناسی استدلال و نقد در گفتار هشتم، روی‏‌آوردهای درون دینی در گفتار نهم، روی‏‌آورد تحلیلی – منطقی در گفتار دهم، چیستی مطالعات تاریخی و تمایز دو انگاره از حادثه تاریخی و دو تصویر مبتنی بر آنها مباحث گفتار یازدهم را تشكیل می‏‌دهد. گفتار دوازدهم به بیان مطالعه تطبیقی و مراحل آن می‏‌پردازد. گزارشی از روی آورد پدیدارشناسی و اهداف و آرمان پدیدارشناسانه نقد آنها موضوع گفتار سیزدهم و مطالعات تجربی و ویژگی‏‌ها و مراحل فرآیند عملیاتی آن نیز در گفتار چهاردهم آمده است. گفتار پانزدهم به ارائه نمونه‏‌ای از مطالعات تجربی در دین پژوهی می‏‌پردازد.
مطالعات میان رشته‏‌ای‏‌ در گفتار شانزدهم و هفدهم مورد بررسی قرار گرفته است و از نظر نویسنده به منزله مهمترین پیام نوشتار این كتاب است. نویسنده در این دو گفتار ابتدا به طرح مساله پرداخته و بیان می‏‌داردكه شكل نوین و مدون این روی‏‌آورد، در دهه‏‌های اخیر به میان آمده است؛ اما با ذكر نمونه‏‌هایی نظیر حكت متعالیه صدرایی و تفسیر مصطفی خمینی نمونه‏‌هایی پیش‏‌تر از رهیافت‏‌های میان رشته‏‌ای را نزد مسلمانان را بیان می‏‌كند.

ویژگی‏‌های كتاب:

1- یكی از مهمترین ویژگی‏‌های این كتاب نویسنده آن است. دكتر قراملكی از این جهت كه خود استاد منطق در سطوح عالی بوده است، دارای ذهنی منطقی و منظم است كه این ویژگی در كتاب ایشان و در فصل بندی ها به چشم می‏‌خورد. 2- این كتاب جزء اولین كتاب ها در زمینه دین پژوهی و ارائه راهكارهای اثر بخشی پژوهش در این زمینه است. تا جایی كه جزء منابع دست اول در این زمینه محسوب می‏‌شود. 3- دكتر قراملكی از این جهت كه استاد مشاور و یا راهنما در رساله‏‌های دكترا بوده است، اشكالات دانش پژوهان در زمینه تحقیق و پژوهش را درك كرده و به طور كاملا ملموس و مشهود آنها را مورد بررسی قرار داده و راهكار عملی برای آنها عنوان كرده است. 4- از ویژگی‏‌های این كتاب می‏‌توان به این نكته اشاره كرد كه در آخر هر گفتار با توجه به مطالب گفته شده، تمریناتی ذكر شده كه خواننده را وادار به فعالیت عملی می‏‌كند. در واقع این كتاب از دو بخش تئوری و عملی تشكیل شده است. هر گفتار ابتدا با طرح مساله آغاز شده و پس از آن از خواننده درخواست می‏‌شود تا پاسخ خود را در جدول‏‌های ارائه شده بنویسد و سپس آن را با پاسخ كه در گفتار مربوط آمده مقایسه كند. مشاركت فعال، فهم و نقد مباحث را تسهیل می‏‌كند.

 

 

 

 

اصول و فنون پژوهش در گستره دین پژوهی؛
نویسنده: احد فرامرز قراملكی 
انتشارات: مركز مدیریت حوزه علمیه قم
سال چاپ: 1383

 

این كتاب كه بعد از انتشار كتاب «روش شناسی مطالعات دینی» از همین مولف به چاپ رسیده است، مباحث نظری آن كتاب «روش شناسی مطالعات دینی» را به صورت كاربردی بیان كرده است. 

 

 

احد فرامرز قراملكی:

«نخستین رخنه‏‌ای كه پس از اقبال به روش شناسی مطالعات دینی هویدا شد، نیاز به اثر دیگری در همین زمینه بود كه بتواند مباحث نظری آن كتاب را به صورت عملیاتی و كاربردی درآورد. اصول و فنون پاسخ به چنین نیازی بود».

روی آورد نویسنده در این كتاب آسیب شناسانه است. تامل در خطاهای روشی و تبدیل آنها به مواضع معین و ارائه اصول و ضوابطی برای پیشگیری از آنها سه عنصر اصلی بوده است. از نظر نویسنده فقدان تصور كامل و رسا از انواع پژوهش‏‌ها و روی آوردهای پژوهشی و تحویلی نگری در این مقام، عدم تدوین فرایند مطالعاتی از مرحله نخست تا مرحله پایانی در هر یك از روی آوردهای رایج در مطالعات دینی و فقدان فنون لازم در هریك از روی آوردها، سه گونه خطای روشی در زمینه پژوهش است.
این كتاب دارای پنج بخش اصلی است كه چهار بخش ابتدایی شامل بیست اصل است. و بخش پنجم كه به صورت مباحث پیوستی است شامل نمونه‏‌ای از مباحث دین پژوهی روش‏‌مند و فرایند تدوین مقاله پژوهشی است.
بخش اول با عنوان پژوهش و بهره‏‌وری آن شامل شش اصل؛ كاركرد روش‏‌شناختی تصورات، تمایز اطلاعات وداده‏‌ها، عدم اطلاعات، اطلاعات است، تعلق به گستره خاصی از علوم، مسبوقیت پژوهش بر آموزش، بهره‏‌وری (كارآیی و اثربخشی) است.
بخش دوم با عنوان اصول و فنون تشخیص مساله شامل مساله محوری، تمایز مسائل و مبانی، اصل مسبوقیت حل مساله بر تشخیص آن، تمایز مشكل و مساله، و تمایز نظریه‏‌گرایی و فرضیه‏‌پردازی است.
بخش سوم با نام اصول و فنون تعریف، تحلیل و نقد است كه شامل ابزار انگاری تعریف، مسبوقیت نقد بر فهم، تمایز تبیین و توجیه، تقدم توصیف بر تبیین، و تمایز مقام تعریف و مقام تحقق است.

بخش چهارم با عنوان روی‏‌آوردها و روش‏‌ها از اصول شناخت سلف در پرتو خلف، ابزار انگاری مطالعات تطبیقی، تمایز موارد ظاهری و مواضع واقعی، و كثرت گرایی روش‏‌شناختی تشكیل شده است. و بخش پنجم كه در بالا بدان اشاره شد.
همانطور كه قبلا ذكر شد مطالب این كتاب ناظر به مباحث كتاب روش‏‌شناسی است. و در واقع كتابِ كار برای تحقیق و پژوهش است. از این منظر یكی از مهمترین بخش‏‌های كتاب همان بخش اول یعنی «پژوهش و بهره‏‌وری آن» است.

ویژگی‏‌های كتاب:

1- علاوه برآنچه كه در شماره اول و دوم و سوم ویژگی‏‌های كتاب روش‏‌شناسی مطالعات دینی گفته شد، خصوصیت كاربردی این كتاب است. مباحث تئوری این كتاب روش شناسی در این كتاب كاملا به صورت كارگاهی و كاربردی بیان شده است. البته خود نویسنده در مقدمه اذعان دارد كه در موارد اندكی مطالب تئوری بر مباحث كارگاهی پیشی گرفته است. ارائه مثالهای گوناگون و متنوع از رشته‏‌های مختلف علمی، مرتبط با هر بحث مخاطب را به خوبی با مباحث درگیر می‏‌کند. 2- گرچه عنوان کتاب اشاره به این دارد که پژوهش در عرصه دین پژوهی را مورد بررسی قرار داده است اما بخشهای نخستین کتاب و اصولی که در مورد فنون پژوهش بیان می‏‌دارد در سایر عرصه ها نیز کاربرد دارد.

 

راهنمای تحقیق بر اساس نگرش اسلام به علم و هستی
نویسنده: حجت الاسلام عبدالحمید واسطی
انتشارات: دار العلم
سال چاپ: 1382

یكی دیگر از كتاب‏‌های روش تحقیق، راهنمای تحقیق استاد واسطی است. این كتاب خواننده را با الگوی یك تحقیق كاربردی و مهارت‏‌های اجرایی آن آشنا می‏‌كند و زمینه را برای انجام یك تحقیق موفق فراهم می‏‌سازد.
این كتاب از یك مقدمه و سه فصل هویت تحقیق (نگرش سازی)، الگوی كلی تحقیق (راهبرد سازی)، روش انجام تحقیق (راهكار سازی) تشكیل شده است. ایشان در مقدمه عصاره و ساختار كتاب و همچنین راهنمای استفاده از كتاب را بیان نموده است.

 

فصل اول (نگرش سازی) این كتاب دارای سه عنوان حقیقت شناسی، ذهن شناسی، روش ‏‌شناسی است. ایشان در این فصل به تعریف، نیاز و هدف تحقیق پرداخته و در ادامه با توجه به تعریف تحقیق لایه‏‌های حقیقت و شبكه هستی را تبیین می‏‌كنند.
در فصل دوم(راهبردسازی)، به ارائه الگوی كلی تحقیق پرداخته شده است. عناصر و اجزای تحقیق، مراحل، نیازسنجی، كشف اطلاعات و مدل سازی از مهمترین عناوین مطرح شده در این فصل هستند.
اما فصل سوم (راهكارسازی) كه مهمترین فصل كتاب به حساب می‏‌آید به ارائه راهكارهای عملیاتی برای انجام تحقیق می‏‌پردازد. در این فصل خواننده با مهارت‏‌های متغیر شناسی، تفكر و حل مساله، منبع شناسی، جستجوی اطلاعات، ثبت اطلاعات و فیش نویسی،.. . آشنا می‏‌شود.

ویژگی كتاب:

1- نویسنده قبل از شروع هر فصل ساختار فصل و اهداف آن فصل را بیان نموده كه این شیوه باعث درك و فهم بهتر مطالب از سوی خواننده می‏‌شود. 2- طرح سوال در ابتدای فصول و در لابلای مطالب باعث تفكر فعال و خلاق خواننده شده و او را در رسیدن به نتایج بحث كمك می‏‌كند. 3- در آخر هر فصل چكیده مباحث مطرح شده درطول فصل را به صورت نموداری بیان نموده تا مخاطب بتواند در كوتاهترین زمان مباحث مطروحه را یادآوری كند.

 

راهنمای پژوهش نامه نویسی
نویسنده: حسین مهدی زاده
انتشارات: مركز نشر هاجر
سال چاپ:1385

یكی دیگر از كتاب‏‌های روش تحقیق و پژوهش، كتاب حاضر است. از نظر نویسنده عدم آشنایی بسیاری از دانش پژوهان حوزوی با مقوله روش شناسی تحقیق،‏‌ باعث شده اكثر پژوهش نامه‏‌ها از نظر استانداردهای مرسوم پایان‏‌نامه نویسی در سطح مطلوب قرار نگیرند. فقدان منابع روش پایان نامه نویسی به عنوان یك حلقه مفقود در پژوهش‏‌های حوزوی و دینی است. از این رو نویسنده را بر آن داشت تا این خلاء را با نگارش این كتاب به حداقل برساند.

این كتاب از پنج فصل تشكیل یافته است:

فصل اول شامل كلیات و مفهوم شناسی است. این فصل در مقام پاسخگویی به این پرسش است كه اساسا مفهوم پژوهش، تحقیق و پژوهش‏‌نامه چیست؟ و اصولا چه مباحث كلی در پژوهش‏‌نامه نویسی باید مورد توجه قرار بگیرد؟ فطری بودن پژوهش و حقیقت جویی، تحقیق و پژوهش از منظر آموزه‏‌های اسلامی، تفاوت پژوهش و تتبع،‏‌ اهمیت و فواید پژوهش‏‌، مفهوم پژوهش‏‌نامه، حیطه‏‌ها و قالب‏‌های پژوهش‏‌نامه نویسی از جمله بخش‏‌های این فصل هستند.
فصل دوم مباحث شكل دهنده پژوهش‏‌نامه است. موضوعات این فصل مباحث مقدماتی پژوهش‏‌نامه، مباحث اصلی پژوهش‏‌نامه، و مباحث فرعی پژوهش‏‌نامه است.
فصل سوم مراحل شكل‏‌گیری پژوهش‏‌نامه است. اهم موضوعات این فصل انتخاب مساله پژوهشی مطلوب، رجوع به منابع پژوهشی، تهیه طرح پژوهشی، مطالعه منابع، یادداشت برداری مطالب، و ‏‌اندیشه‏‌ورزی روی مطالب است. نویسنده
فصل چهارم به بیان فرایند و اصول نگارش پژوهش‏‌نامه پرداخته شده است. این فصل به دو بخش كلی فرایند نگارش پژوهش‏‌نامه نویسی و اصول نگارش پژوهش‏‌نامه تقسیم شده است. مواردی چون درست نویسی، رسانویسی،‏‌ شیوانویسی، گزیده-نویسی، و مراعات زبان علمی در بخش اول و مواردی همچون اصول كلی نگارش،‏‌ اصول چرك نویسی، اصول بازبینی نوشتار و اصول پاك نویسی در بخش دوم آمده است.
فصل پنجم عناصر تشكیل دهنده پژوهش‏‌نامه است. پس از اتمام نگارش و فراهم شدن زمینه شكل گیری ظاهری پژوهش نامه، این فصل متكفل پاسخ گویی به این پرسش است كه عناصرتشكیل دهنده پژوهش‏‌نامه چیست؟ در پاسخ اجمالی می‏‌توان گفت: پژوهش‏‌نامه از سه عنصر آغازین، میانی و پایانی تشكیل می‏‌شود.
نویسنده در ادامه این فصل به بیان این سه عنصر و نحوه اجرای كار می‏‌پردازد.
فصول این كتاب در آخر با عنوان پیوست‏‌ها و ضمایم به پایان می‏‌رسد. پیوست شماره یك، پیشنهادهایی در رابطه با پژوهش‏‌نامه نویسی به دانش‏‌پژوهان می‏‌دهد و پیوست شماره دو به برخی از مطالب جلسه دفاع،‏‌ ارزشیابی، و درجه بندی پژوهش‏‌نامه اشاره دارد.

ویژگی كتاب:

1- از ویژگی‏‌های این كتاب این است كه در مباحث مختلف آن سعی شده است از آیات و احادیث متناسب و مرتبط با مقوله تحقیق و پژوهش نامه نویسی استفاده نسبتا گسترده و فراوانی شود. 2- در این كتاب به منظور ارائه یك الگوی عمل،‏‌تلاش شده تا نحوه تركیب و شكل طرح مباحث تا حد امكان به گونه‏‌ای تنظیم شود كه سیمای كلی نحوه پیدایش و شكل گیری یك پژوهش‏‌نامه را برای دانش‏‌پژوهان ترسیم نماید. 3- با توجه به اینكه یكی از ویژگی‏‌های پژوهش‏‌نامه مطلوب، ویژگی پرسش محوری است. لذا ویژگی مهم دیگر این نوشتار شكل گیری فصل‏‌های آن بر اساس پرسش مداری است. اساسی‏‌ترین پرسشی كه منشاء پیدایش نوشتار حاضر گردیده این است كه راه و روش پژوهش نامه (پایان نامه) نویسی چیست؟ و این كتاب در واقع پاسخ به این پرسش است.