عرصه پژوهشی در علوم انسانی از جمله در علوم اسلامی دوگونه است: یا عالم ذهن است یا عالم خارج از ذهن. به این ترتيب پژوهش را از لحاظ این که آیا موضوع و مسئله پژوهش معنای ذهنی است یا پدیده عینی به دو نوع می توان تقسیم کرد: معناشناسی و پدیده شناسی

معنا شناسی

موضوع چنین پژوهشی معنای متن است و در آن رابطه معنا با لفظ ،معنا با معنا و معنل با مصداق بررسی می شود. تلاش هایی مانند ترجمه، تفسیر، تاویل، نقد متن و استنباط از متن از جمله آن است. برخی از مهم ترین اغراظ چنین پژوهشی یا شناسایی متن اصیل(تصحیح) یا کشف معنای مراد متکم از متن( تفسیر) یا استخراج لوازم از معنا(استنتاج) و یا تطبیق متن بر مصادیق خارجی(استنباط) است. معمولا اطلاعات مربو به چنین پژوهشی از اسناد و منابع کتابخانه ای بدست می آید و پردازش در آنها با تکیه به قواعدی است که در علوم دستوری مانند نحو، بلاغت، منطق و مانند آن بیان می وشود.

پدیده شناسی

موضوع این نوع پژوهش پدیده عینی و خارجی است و درآن رابطه دو یا چند پدیده عینی بررسی می شود که آیا تغییر یکی سبب تغییر دیگری می شود(پژوهش علل)؟ آیا اوصاف مشترکی با هم دارند(پژوهش توصفی) و….؟

در علوم جدید پدیده عینی «متغییر» می گویند. آن را از این جهت متغییر گویند که تغییر است و حالت های گوناگونی پیدا می کند. در علوم جدد تلاش می شود، تغییرات پدیده های عینی و روابط میان آنها مطالعه شود.

اطلاعات مربوط به چنین پژوهشی از طریق اسنادو منابع کتابخانه ای به دست می آید و آن زمانی است که خواسته باشیم، پدیده های تاریخی را مورد پژوهش قرار دهیم(پژوهش تاریخی) و هم از طریق بررسی های میدانی حاصل می شود و آن زمانی است که بخواهیم، پدیده های موجود و زمان حاضر را مورد پژوهش قرار دهیم.

روش تحقيق،جعفر نكونام

پس از گردآوری اطلاعات باید به تدبّر و اندیشه ورزی و اعمال فکر بر روی آنها به تعبیر دیگر به پردازش آنها پرداخت تا از رهگذر آن موارد مبهم و مجهول مکشو ف و معلوم شود. پردازش اطلاعات عبارت از این است که به کمک اطلاعات (معلومات) گردآوری شده، مجهولی معلوم شود.

تصحیح

تصحیح در اصل به معنای برطرف کرن مشکلاتی است که از سوی نسخه برداران د رکتابی پدید آمده است. ای کار سابقه ای طولانی دارد. قبل از آن که صنعت چاپ در حدود پانصد سال پیش در خدمت نشر کتاب های اسلامی بیاید، هرگاه عمای اسلامی می خواستند، نسخه ای از کتابی را برای خود داشته باشند، از روی آن نسخه برداری می کردند یا نسخه ای زا آن را از ورّاق ها می خریدند و آنگاه از طریق سماع از استاد یا قرائت بر او به مقابله آن با نسه اصلی به تصحیح ان می پرداختند.

اما امروزه به ایای کتاب خطی تصحیح یا تحقیق می گویند. سبب نامگذری آن به این نام این بوده است که معمولا نسخه خطی کتاب ها کمابیش دارای مشکلات و اغلاطی است و به چپ رساندن آنها نیازمند آن است که اغلاط آنها از طریق مقاله با نسخه های متعدد تصحیح شود.

ترجمه

ترجمه پدیده ای است که از یک سو اختلاف فرهنگ ها و زبان ها و از سوی دیگر نیاز به داد و ستد فرهنگی موجود در آن را ایجاب  کرده است. نظر به اینکه بسیاری از متون علمی به زبان های دیکر تالیف شده، گاهی پژوهشگر ناگریز است، بخش های مورد نیاز خود را ترجمه کند.گاهی هم لازم است ، پژوهشگر اثر مستقلی را ترجمه کند و آن را شرح دهد.

شرح

چنانچه متنی حاوی برخی از ابهام ها و ایجاز ها و احیانا برخی از نادرستی هایی در الفاظ و محتوا باشد، نیازمند شرح تلقی می شود؛ بنابراین شرح تا حدودی تفسیر(کشف مراد) و تصحیح و نقد را نیز دربر می گیرد.

شرح به متن یکپارچه و مربوط به دیگران اختصاص ندارد. هر متنی که توضیحی نیاز داشته باشد، مشمول آن است، اگر چه متن یک حدیث باشد.

نقد

نقد یا انتقاد در لغت به معنای سره کردن و بیرون کردن درهم های ناسره از میان درهم هاست و در اصطلاح عبارت از شرح معایب و محاسن شخص، عملکرد، واقعه، خیر و نظر است. بنابراین آنچه آمد، نقد ویژه تحقیقات کتابخانه نیست و در تحقیقات میدانی نیز وجود دارد. نقد در علم رجال«جرح و تعدیل»و در علم الحدیث «تضعیف و تصحیح» و در مباحث عقلی،«ردّ و اثبات »خوانده می شود.

تفسیر

مقصود از تفسیر در این جا کشف مراد هر متنی اعم از آیات قرآن یا احادیث معصومان^{(علیهم السلام)} و یا هر متن دیگر است و این چنان که آشکار است، در جایی مطرح می شود که مراد متن پنهان باشد.

روش تحقیق با تاکید بر علوم اسلامی،جعفر نکونام

كتاب اصول و مهارت هاي پايان نامه نوسي سيد حسين اسحاقي شامل پيش نيازهاي و بايسته هاي پايان نامه، آماده سازي طرح تحقيق، عملياتي كردن طرح تحقيق اصول و نقد و ارزيابي و آسب شناسي پايان نامه است. اين كتاب مي تواند راهنماي خوبي براي طلاب جهت تدوين پايانامه ها و تحقيقات پاياني آنها باشد.

براي دانلود اينجا كليك كنيد

 ملاک های لازم برای بیان سوالات تحقیق:

- جهت و محدوده تحقیق را مشخص می کند؛

- پل ارتباطی بین موضوع تحقیق و فرضیه های تحقیق است؛

- باعث انتخاب روش های تحقیق مناسب می شود؛

- در پیش بینی نتایج به محقق کمک می کند؛

- رابطه بین دو یا چند متغیر را بیان می کند؛

- روشن، بدون ابهام و به صورت سوالی بیان شود؛

- آزمون پذیر باشد؛

- جنبه ارزشی داشته باشد؛

 نکات مهم در روش گرد آوری اطلاعات

1.استفاده از منابع درجۀ اول،

2.اطمينان ازصحتِ انتساب کتاب و مطالبش به نويسنده

  3. اطمينان حاصل کند که مطالب مورد استفاده، دقيقا، به همان گونه است که نويسنده مزبور نوشته و ارائه کرده است؛ يعني دخل و تصرفي در آن صورت نگرفته است.

  4. در اخذ از منابع رعایت ترتیب تاریخی رعایت  گردد . در منابع حدیثی کافی کلینی بر تالیفات شیخ صدق  تقدم زمانی دارد همچنین کتب صدوق بر  کتابهای شیخ مفید و شیخ طوسی  .همچنین است در منابع علم لغت و تاریخ و تفسیر و کلام و…

      5.منابع تحقیق  تفکیک گردد ،در بحث های لغوی به کتابهای لغت ارجاع شود نه به کتابهای تفسیر و یا فقه و یا تاریخ. و در مباحث  تاریخی ارجاع به منابع اصیل تاریخی باشد نه منابع فرق و مذاهب و دانشنامه ها.

       6 . زاویه دید مولفان منابع مورد دقت قرار گیرد زیرا گاه زاویه دید نویسنده در نوشتار او مخفی است ،این زاویه دید در اکثر نویسندگان منابع دست اول  نیز چه بسا دیده  شود و نویسند  در نگارش  مطالب و وقایع بر اساس نگرش و مسلک خاص نوشته باشد.