آینده پژوهی دانشی است که در جهان کنونی رو به گسترش است.به نظر می رسد رویکرد عرفی کنونی نگاه به آینده، نمی توانداز آینده امن و پایدار، رمز گشایی کند. بررسی آموزه ها و گزاره های اسلام،می تواند بخشی مهمی از این چالش را برطرف کند. بررسی آیات قرآن و روایات اهل بیت علیهم السلام نشان می دهد که در اسلام، نگاه به آینده ،اصالت و عمق ویژه ای می یابد.

بهره گیری از تعالیم اسلام می تواند طرح آینده نگری نسل پنجم را فراهم آورد.تفاوت این آینده نگری با نسل قبلی در عمق و وسعت نگاه به آینده است.

مبانی آینده پژوهی

از نظر مطالعات آینده پژوهانه، واقعیت، متشکل از سه مولف است:

- واقعیت زمان گذشته؛

- واقعیت زمان حال؛

- واقعیت رمان آینده.

معرفت به این واقعیت ها و اطلاعات مربوط به آن ها، به شیو های ذیل حاصل می شود:

یادآوری و تفسیر (واقعیت گذشته)

خاستگاه آینده پژوهی

الف) جایگاه عقل درترغیب آن به آینده پژوهی

گذشته از تاکیدات اسلامی بر جایگاه عقل و تدبیر آینده ، سایر دانشمندن نیز عقل خود را عامل درونی انسان برای تلاش در جهت آینده می دانند. کارل پوپر که آموزه هایش برای رویکرید نوین آینده پژوهی مهم تلقی می شود، چندین دهه پیش، بر این نکته تاکید ورزید که موجودات زنده و در راس آن ها انسان، در برخرد با محیط پسرامون خود رهیافتی مساله محور داشته و بر اساس انتظاراتی که از شرایط پیش آینده در محیط دارند .توانایی ذهنی و فیزیکی خود و امکانات موجد را برای به حداکثر رساندن شانس بقای خویش، ارتقا می دهند.  بنابراین بدیهی است که انسان، در جایگاه موجودی صاحب عقل و اختیار، برای تامین بقای خود در حوزه های گوناگون، به اینده بیندیشید؛ امام آیا حفظ بقای مادی تنها دلیل برای آینده نگری انسان است.

ب) جایگاه وحی و روایات در ترغیب انسان به آینده پژوهی

نه تنها اسلام ، بلکه همه ادیان الهی دارای آموزه های و گزاره هایی بوند که با آینده بشریت ارتباط تنگاتنگی داشته اند.در نتیجه با نگاه به طول تاریخ زندگی بشر، می توان انگیزه های اندیشیدن انسان درباره آینده را به دو عامل مهم نسبت داد: یکی عقل به عنوان عامل درونی(حجت باطنی) و دیگری تعالیم الهی، به ویژه تعالیم قرآن و اهل بیت علیهم السلام به عنوان عامل بیرونی(حجت ظاهری). این تقسیم ، به معنای تباین و تعارض بین عقل و دین یا علم محوری و خدامحوری نیست؛ بلکه باید تاکید کرد در مکتب قرآن و اهل بیت علیهم السلام این دو برای تصاحب آینده مطمئن و پایدار، لازم و ملزوم یکدیگرند.خاستگاه نگاه به آینده در اسلام، صرفا حفظ بقاء و کسب رفاه مادی نیست؛ یبلکه با هدایت روحی ، سعی در تعالی و تکامل به سوی قرب الی الله و جانشینی خدا دارد؛ یعنی انسان با تعالیم وحی خود را نیازمند آینده نگری در دو بعد جسمانی و روحانی یا مادی معنوی می یابد که بهره گیری از دانش و ابزار، یکی از لوازم آن می باشد.در قرآن اهل ایمان ملزم به نگاه به آینده هستند و باید نحوه زندگی خود را در این دنیا، برای ورود به آینده تنظیم کنند:

مسلمانان موظف هستند برای آینده بلندمدت خود در این دنیا برنامه ریزی کنند؛ چنان که گویی تا ابد در این دنیا زندگی می کنند؛ اما با نگاه به آینده دیگر و زندگی جاوید خود.

امام جعفر صادق علیه السلام می فرمایند:

اصول آینده پژوهی از نگاه اسلام

با استفاده از معارف دین اسلام می توان به اصول آینده پژوهی دست یافت. برخی از اصول عبارتند از:

الف.اینکه انسان،انتهاناپذیر و ابدی استو به استناد منابععلوم اسلامی، امتداد و جریان حیات انسان، ابدی بوده و به پایان حیات این دنیا منتهی نمی شود. اهمیت مطلب در ین است که آن آینده ، متاثر از فرآیند زندگی دنیا او است.

ب.گرچه انسان در یک چارچوب مشخص، امکان تصرف در آینده را دارد، او در ساخت آینده، در طول اراده الهی قرار می گیرد. عالم خلقت، بر اساس قوانین تکوینی الهی طراحی شده است که در آن میان ، انسان دارای ویژگی های ممتازی چون عقل، اختیار و روح الهی است.کشف قوانین تکوینی و بهره گیری از آن ها، می تواند اوج بهره گیری از طبیعت را برای آنان به ارمغان داشته باشد. با توجه به تمایز انسان از سایر مخلوقات، خداوند برای تضمین بیشترین بهره گیری انسان از عالم هستی و در راستای هدف خلقت او، به ابلاغ قوانین تشریعی پرداخته است؛ بنابراین به کارگیری اراده انسان در کشف و فهم قوانین تکوینی و قوانین تشریعی و فلسه خلقت است که می تواند انسان را در جهت تسخیر آینه امن و پایدارش راهنمایی کند

ج. برخی آینده ها قطعا وقوع خواهند یافت، همچنان که بنا براستدلالات و روشمندی های موجود در حوزه علوم طبیعی و انسانی ، وقوع برخی رویدادها اثبات شده و بلکه بدیهی اند؛ در علوم اسلامی نیز بنا بر استدلالات و روشمندی های خاص خود، وقوع رستاخیر(معاد) و در ادامه، حیات ابدی انسان و نیز ظهور آخرین منجی بشریت اثبات شده است. گر چه درهیچ کدام از موارد فوق، زمان وقوع یا کیفیت وقوع آن ها دقیقاً مشخص نیست، بنا به تناسب اهمیت و تاثیرگذاری هر یک از رویدادهای فوق در آینده و فرد، باید به کسب آمادگی های لازم برای ورود به آینده پرداخت.

د. آینده هایی مطلوب هستند که در راستای تامین آینده امن و پایدار جامعه انسانی تعریف شده باشند و آینده امن و پایدار نیز ذیل آموزه های الهی اسلام قابل تعریف است.

منبع: پژوهش های درباره آینده،فصلنامه انتظار موعود.